Nunca digas adeus

En arqueoloxía nunca te despides, ou, polo menos, non te despides de todo. Sempre hai un ata logo. Rematado o traballo de campo, agora é o momento de chimpar cara atrás e botar unha ollada ao resultado final. E abofé que cumprimos. Desbrozamos, escavamos, carrexamos toneladas de terra, restauramos impactantes ruínas, vivimos mergullados entre paredes de lousa, ... e a nova Viladonga loce como nunca  baixo o ceo toldado que domina a chaira.

Poucas cousas hai tan fermosas como as fotos finais dunha campaña arqueolóxica, quizás por ese efecto, tan teatral, que fai xurdir aos restos da mesma terra, como si de un milagre se tratase. Nas imaxes que ilustran esta entrada poden observar os espazos 13 e 15 e as zonas de nova escavación,  un magnífico resumo do que foi esta campaña en Viladonga e unha expresión contundente dos obxectivos que perseguía o proxecto: a mellora das condicións de conservación do castro e un avance definitivo na interpretación dos restos que se exhiben nesta colosal aula ao aire libre. 

Como dicíamos fai uns días, neste pequeno mundo noso, por moito que se queira, é imposible desconectar. Rematado o vai e ven de arqueólogos e restauradores, silenzosos paletíns e piquetas, baleiros capachos e carretillos,... o proxecto non se detén. Agora é o momento de elaborar a documentación, interpretar os datos e procesar toda a información obtida na escavación. 

Pero o corazón dos arqueólogos sigue estando no campo, o ecosistema natural de moitos de nós, seres híbridos, especie de toupas bípedas. Por iso, e porque aínda mantemos a cancela aberta, teñan claro que esta historia non remata aquí. En gabinete e laboratorio seguimos traballando con Viladonga. Continuará.

Unha nova pel para Viladonga

Non hai dúbida, este castro ten un pasado recente moi potente, tal e como corresponde a un xacemento intensamente escavado e que, xa dende os seus primeiros pasos na investigación arqueolóxica, foi obxecto de traballos de consolidación do seu espléndido conxunto de estruturas. 

En certo sentido, todo o mundo estaba de acordo nunha cousa: Viladonga tiña que converterse nunha innovadora aula ao aire libre, nun virtual centro de interpretación sobre os pobos galaicos, o seu mundo e a súa historia. Apoiado nese binomio extraordinario de castro e museo de sitio, este coloso, un verdadeiro sobrevivente da antigüidade, chegou a ser o xacemento arqueolóxico visitable por antonomasia, e foron moi poucos os grupos escolares, ou escursións, ou xeiras turísticas de todo pelo, que non percorreron o seu soberbio recinto agunha vez.

Vista panorámica do barrio 15 durante os traballos de restauración

Pero tamén ás vellas damas, incluso a unha tan orgullosa como esta, os anos e as modas pásanlle factura. Milleiros de visitas e a exposición do seu corazón directamente á intemperie, chegan a comprometer a súa conservación e esixen coidados e atencións constantes. Tamén os novos tempos, nos que públicos novos buscan novas sensacións, obrigan a mellorar a interpretación dos restos, diluidos ata agora nun equívoco escenario axardinado, procurando unha percepción renovada do rexistro arquelóxico construido. Unha imaxe quizais menos bucólica, pero máis forte e atractiva, máis de acordo con ese carácter de praza forte do rural galaico - romano, crepuscular e poderoso, que deu sentido aos anos finais da súa vida.

Preto da tan ansiada liña de meta, a croa de Viladonga mostra orgullosa a súa nova faciana, unha impactante visión que pretende recuperar a súa esencia orixinal e facer xustiza aos esforzos, fatigas, alegrías e soños daqueles que fai moito, moito tempo, decidiron vivir aquí, dentro das murallas que ergueron no outeiro que vixía a chaira.

Aspecto actual do barrio 15, a piques de rematar os traballos arqueolóxicos

Detalle dos traballos de restauración dunha das estruturas arquitectónicas

Os últimos artesáns da arqueoloxía

Unha actuación como a de Viladonga non ten nada de sinxela. Malia que os visitantes do castro, un fluxo incesante que engrandence aínda máis a este xigante da arqueoloxía, perciban o traballo de campo como un totum revolutum de lombos dobrados, cascalleiras, tráfico de carretillos e moita, moita terra, neste verdadeiro lilliput que é unha actuación arqueolóxica cada un coñece moi ben o papel que xoga. De feito, cando chegas a Viladonga e percorres de vagar o perímetro da escavación, dasche conta de que, baixo ese aparente desorde, hay unha organización activa, unha vida chea de diminutos detalles, moi semellante a un formigueiro ou a unha colmea semisoterrada.

Avanzando na restauración do sector 15

Dentro dese cosmos, tumultuoso pero estruturado, arestora, nas fases culminantes da campaña, é o momento de gloria dun grupo de traballo singular. Saben a quen me refiro?. Acertaron: aos restauradores de campo. Concentrados, laboriosos como xoieiros suízos, sempre silenzosos, cada día os admiro máis. E eu, que nacín e me fixen mozo nas agras coruñesas, terra de xisto e barro, véxoos abrazar os muros de lousa, falar coas pedras e traballar con ferramentas que levan connosco milleiros de anos, e non deixo de soñar cos duros pedreiros que inzaron as arquitecturas e moldearon as  paisaxes da miña infancia.

Nun tempo no que as novas tecnoloxías todo o invaden e no que a arqueoloxía instalouse nas canles temáticas da top ciencia, fago un alto no camiño e reivindico ás miñas compañeiras e compañeiros restauradores do Castro de Viladonga: os últimos, os derradeiros artesáns do noso pequeno mundo.

Restaurando estruturas no sector 13

Unha visita moi especial

A arqueoloxía ten algo de totémico, unha sensación de complicidade cos xacementos éncheo todo e un mesmo remata por relacionarse con eles como se fosen entes vivos. Por iso non resulta extraño asociar un depósito escavado co investigador que o escavou, deuno a coñecer e púxoo no mapa.

Luis Francisco López, director da actuación, informa a Felipe Arias do lugar exacto do achado das catro asas de caldeiro, no sector Ae2, unha zona que nunca fora escavada antes.

Esta foi a causa de que a visita de Felipe Arias Vilas á intervención resultara tan emotiva. Felipe é depositario dun cursus honorum impresionante, pero sempre destacará por ter sido o motor diesel que fixo funcionar este complexo arqueolóxico dende o seu nacemento ata datas ben recentes. Aquí, en Viladonga, foi museólogo, director de escavacións, xestor cultural, dinamizador, ... tocou todos os paus e atravesou todas as etapas da arqueoloxía galega, dende os heroicos anos oitenta ata o tempo da arqueoloxía profesional e as últimas tendencias museográficas.

Eu creo que os xacementos actúan dalgún xeito sobre as persoas que os aman, proxectando lazos que os atan para sempre. Ningunha visita foi máis importante que ésta, pero desengánense: fagan o que fagan, en arqueoloxía é imposible desconectar.

Novas en Viladonga!

Ata certo punto, tiña que ocurrir. O rexistro arqueolóxico de Viladonga é tan descomunal que, ao abrir o sector Ae2, como xa comentamos unha prolongación do Espazo 15 e unha zona que nunca fora escavada antes, os achados, en forma de materiais relevantes, ían sair si ou si. E a sospeita, ou intuición, ou promesa, ou como queiran chamarlle, cumpriuse dabondo. 

Esta parte do barrio, xusto no ángulo SO da croa, está ocupada por unha desas complexas estruturas "viladonguianas" formadas por estancias contíguas e que, como tantas outras, xa fora descuberta parcialmente polo Sr. Chamoso Lamas nun dos amplos frontes de escavación abertos nos anos setenta. A súa ampliación permitiu a definición completa dunha construción de planta rectantangular organizada en tres dependencias axuntadas. E o rexistro atopado na que ocupa o lugar central non defraudou: asociado a un potente nivel de queimado localizouse un depósito de asas de caldeiro, de bronce e de ferro, excelentemente conservadas.

Non estaban amoreadas, ciscadas alí de calquera xeito. Foran coidadosamente gardadas, apiladas e almacenadas, como si planearan empregalas ao día seguinte.  Pero tampouco estaban soas, cousa difícil neste Castro, o gardián da chaira, senón que, sobre ese mesmo chan interior, atopáronse oito pesas de pedra con perforación.

Escavación da Ae2. A frecha sinala o lugar do achado, no interior da dependencia central

Interpretar os achados a estas alturas da intervención sempre é arriscado (e normalmente nunca acertas), pero a lectura máis prosaica fala dunha reutilización dos obxectos de metal para fundición e dun espazo de actividade artesanal vinculada ao tecido. En resume, unha estancia, incluida nunha unidade ou conxunto doméstico, que funcionaría como almacén e como lugar de traballo. Pero tampouco se priven, por favor, están autorizados para deixar voar a súa imaxinación. 

Persoal do museo, acompañado do restaurador Miguel A. López, recibe información do achado 

Plano de actuación: roteiro 2017

Saben unha cousa? Os arqueólogos podemos ser moitas cousas, pero nunca paracaidistas aguerridos ou trapecistas sin rede, por iso non aterramos neste xacemento marabilloso por arte de birlibirloque e simple casualidade. O proxecto actual insírese na longa tradición arqueolóxica do Castro de Viladonga, un lugar que, polas súas características, precisa de actividade arqueolóxica regular e continuada.

O precedente máis inmediato da actuación, tanto nos obxectivos, como na metodoloxía e mesmo na localización espacial dentro do recinto fortificado (o sector 13a, estremeiro co noso querido 13b e co 15, onde se traballa arreo arestora), está na campaña de 2016, levada a porto tamén por Terra Arqueos.

Planta da croa de Viladonga coas áreas de actuación contempladas 

Os traballos, promovidos pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural e financiados a traveso dos fondos FEDER, contemplan un plano de obra modular que pode considerarse xa un clásico, axustado ao definido nas especificacións técnicas e nos pregos sacados a licitación, no seu momento, pola Consellería de Cultura, Educación e O.U.:

- Desbroce e limpeza da totalidade do asentamento, incluíndo recintos, plataformas e defensas.

- Limpeza e restauración da muralla.

- Actuacións intensivas en dous conxuntos de construcións ou barrios, denominados Espazo 13b e Espazo 15, exhumados parcialmente nos anos 70 do pasado século e que ocupan unha zona perimetral do ángulo SO da croa, encostados ao interior da muralla monumental. Seguindo un protocolo que non pode ser máis lóxico, a intervención de campo programada para esta campaña comprende limpeza, reescavación arqueolóxica e restauración de estruturas. 

- Escavación "ex novo" de dúas áreas anexas, en forma de tenzas longas e irregulares, a fin de acondicionar e definir a área arqueolóxica. Son os denominados sectores Ae1 e Ae2.

Ademáis da batería anterior, a escavación ampliarase cara a outros dous sectores perimetrais, os chamados Ae3 e Ae4, na estrema do Espazo E13b, así como acondicionamento do acceso ao adarve da muralla, o que supón unha mellora cualitativa e cuantitativa importante sobre a plano licitado.

Máis aló da arqueoloxía "pura e dura", a actuación tamén contempla un programa paralelo de difusión e divulgación, do que evidentemente estas novas e relatos so só unha parte, e do que iremos puntualmente informando.

Pois xa ven, un repertorio e un plano de traballo que demostra que si aterramos en Viladonga, non foi para atacar por sorpresa nunha fugaz "operación relámpago".

O Espazo 13b e as áreas de ampliación de escavación sobre a proposta orixinal 

E como nunha visita virtual non todo ten que ser estresantes códigos de estruturas e aburridos planos arqueolóxicos, agora reláxense e proben a meditar diante dun paramento de lousa. Funciona.

Novas estruturas agochadas

Dun xeito un pouco basto, pero moi gráfico, podemos dicir que os castros son grandes contedores de información arqueolóxica. A perpetuación dunha ocupación humana estable desde os tempos plenos da Idade do Ferro ata Época romana crea depósitos con secuencias de habitación amplísimas e unha cantidade colosal de estruturas e materiais arqueolóxicos.

Por iso mesmo ás veces baixo o tan modesto nome de "reescavación", que tanto figura nos proxectos actuais de posta en valor, agóchase unha escavación en toda regla, co seu planeamento, a súa metodoloxía, o seus sistemas de rexistro, as tomas de mostras ... e os novos achados. E como eu sempre digo, para mostra un botón: baixo o Espazo 13b "reescavado", xorden, como pantasmas telúricos, restos de construcións soterradas, testemuñas de ocupacións anteriores, das primitivas Viladongas ás que o Sr. Chamoso non chegou a coñecer.

Estrutura E79 ao remate da escavación

 A estrutura E78, co seu van de entrada, unha vez rematada a eescavación

Localización de novos vestixios de muros durante a "reescavación" do Espazo 13b